Đánh giá giá trị các tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu trong
những năm thực dân Pháp xâm lược Nam Bộ, có ý kiếng khẳng
đinh : "Sáng tác của ông sống dậy và hướng tới chúng ta như
những bài ca yêu nước . . .
Phân tích bài thơ Chạy giặc của Nguyễn Đình Chiểu để 1àm sáng
tỏ ý kiến trên.
Bài làm
Nquyễn Đình Chiểu là nhà thơ lớn của đất nước ta trong
thế kỉ XIX. Mắt bị mù lòa giữa thời trai trẻ, con đường
công danh sự nghiệp dở dang, nhưng ông đã không chịu khoanh
tay trước những bất hạnh cay đắng. ông đã mở trường dạy học,
làm thầy thuốc chăm sóc sức khỏe cho nhân dân, viết văn làm thơ,
tiếng tăm lừng lẫy trở thành ngôi sao sáng trong bầu trời văn
nghệ Việt Nam cuối thế ki XIX.
Tên tuổi Nguyễn Đình Chiểu gắn liền với những truyện thơ đậm
đà màu sắc cổ điển như Truyện Lục Vân Tiên, truyện Ngư Tiều y
thuật vấn đáp... Đỉnh cao về tư tưởng và nghệ thuật của Nguyễn Đình
Chiểu là những bài văn tế, những bài thơ yêu nước như Chạy giặc
Xúc cảnh, Văn tế Trương Công Định, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc...
Đánh giá giá trị các tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu trong những
năm thực dân Pháp xâm lược Nam Bộ, có ý kiến khẳng định:
"Sáng tác của ông sống dậy và hướng tới chúng ta như những
bài ca yêu nước".
Nếu Truyện Lục Vân Tiên, Ngư Tiểu y thuật vấn đáp sáng
ngời tư tưởng nhân nghĩa cao đẹp thì những bài văn tế, những
bài thơ như Chạy giặc đã làm sống dậy và hướng tới chúng ta
như những bài ca yêu nước. Thơ, văn tế của Nguyễn Đình Chiểu
ca ngợi những người anh hùng suất đời tận trung với nước và
than khóc những người liệt sĩ đã trọn nghĩa với dân. Ngòi bút,
nghĩa là tâm hồn trung nghĩa của Nguyễn Đình Chiểu, đã "diễn
tả thật sinh động những tình cảm của dân tộc đối với người chiến
sĩ của nghĩa quân vốn là nông dân, xưa kia chỉ quen cày cuốc,
bỗng chốc trở thành người anh hùng cứu nước" (Phạm Văn Đồng).
Khi Tổ quốc bị xâm lăng súng giặc đất rền, những người áo vải
chân đất dân ấp dân lân đã quật khởi đứng lên đánh giặc với chí
căm thù sôi sục:
Bữa thấy bòng bong che trắng lốp, muốn tới ăn gan; Ngày xem
ống khói chạy đen sì muốn ra cắn cổ.
Họ đánh giặc là để bảo vệ tấc đất ngọn rau, để giữ lấy bát cơm
manh áo ở đời. Vì thế, chỉ một lưỡi dao phay, một gậy tầm vông cũng
ào ào xưng trận. Tư thế chiến đấu vô cùng hiên ngang lẫm liệt:
Hỏa mai đánh bàng rơm con cúi, cũng đốt xong nhà dạy đạo kia,
Gươm đeo dùng bằng lưỡi 1 dao phay, cũng chém rớt đầu quan hai nọ.
(Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc)
Đất nước quê hương bị giặc Pháp giày xéo, tuy bị mù lòa, ông vẫn
dùng ngòi bút và tấm lòng yêu nước tham gia đánh giặc. ông gọi lòng
trung nghĩa của mình là lòng đạo chung thuỷ, sắt son, sáng ngời:
sự đời thà khuất đôi tròng thịt,
Lòng đạo xin tròn một tấm gương.
Có thể nói, những câu văn, vần thơ của Nguyễn Đình Chiểu
chứa chan tinh thần yêu nước, đã làm sống dậy và hướng tới
chúng ta như những bài ca yêu nước. Vì thế mà niềm mơ ước của
ông vẫn là niềm mơ ước của hàng triệu con người Việt Nam trong
thế kỉ qua về độc lập, tự do, ấm no, hạnh phúc và hòa bình:
Chừng nào thánh dế ân soi thấu,
Một trận mưa nhuần rửa núi sông.
(Xúc cảnh)
Bài thơ Chạy giặc là một bài ca yêu nước chống xâm lăng. Năm
1859, thực dân Pháp nổ súng tấn công thành Gia Định. Đất nước
rơi vào thám họa, Nguyễn Đình Chiểu viết bài thơ Chạy giặc bằng
thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật ghi lại sự kiện bi thảm này.
Hai câu đề nói lên thời cuộc và thế nước. Giặc Pháp tấn công
thành Gia Định vào lúc tan chợ:
Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây,
Một bàn cờ thế phút sa tay.

Cảnh họp chợ, cảnh tan chợ là nhịp sống yên bình của nhân
dân ta. Tiếng súng Tây bất ngờ nổ rền trời đã làm cho nhịp sống
ấy bị đảo lộn. Cảnh chiến tranh đã bắt đầu. Một bàn cờ thế là
hình ảnh ẩn dụ nói về thời cuộc, về cuộc chiến giằng co, ác liệt. Ba
tiếng phút sa tay trong câu thơ Một bàn cờ thế phút sa tay nói lên
sự thất thủ nhanh chóng của quân triều đình tại thành Gia Định.
Hai câu thơ đầu như một thông báo về sự kiện lịch sử bi thám
diễn ra vào năm 1859. Đằng sau câu thơ là nỗi lo lắng và kinh
hoàng của nhà thơ trước thám họa quê hương đất nước thân yêu
của mình bị giặc Pháp chiếm đóng và giày xéo.
Hai câu trong phần thực đối nhau, phép đảo ngữ vận dụng sắc sảo:
Vị ngữ bỏ nhà và mất ổ được đặt lên đầu câu thơ nhằm nhấn mạnh
nỗi đau thương tang tóc của nhân dân ta khi giặc Pháp tràn tới:
Bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy,
Mất ổ, đàn chim dáo dác bay.
Nếu viết Lũ trẻ bỏ nhà lơ xơ chạy và Đàn chim mất ổ dáo dác bay
thì ý vị câu thơ và giá trị biểu cảm sẽ không còn nữa! Cặp từ láy lơ xơ
và dáo dác gợi tả sự hoảng loạn và kinh hoàng đến cực độ. Cảnh trẻ
con lạc đàn, chim vỡ tổ là hai thi liệu chọn lọc điển hình theo cách
nói của dân gian tả cảnh chạy giặc vô cùng thảm thương.
Hai câu luận, ý thơ được phát triển và mở rộng. Tác giả lên án
tội ác của giặc Pháp càn quét, đốt nhà, giết người, cướp của, tàn
phá quê hương. Phép đối và đảo ngữ được vận dụng sáng tạo. Nhà
thơ không viết: Của tiền Bến Nghé tan bọt nước và Tranh ngói
Đồng Nai nhuốm màu mây, mà đã viết:
Bến Nghé của tiền tan bọt nước.
Đồng Nai tranh ngói nhuốm màu mây.
Câu thơ đã vẽ lên một vùng địa lí ban la và trù phú (Bến
Nghé, Đồng Nai) phút chốc biến thành đống tro tàn. Bến Nghé,
Đồng Nai trong thế kỉ XIX vốn đã là vựa lúa và nơi buôn bán
sầm uất trên bến dưới thuyền, thế mà chỉ trong khoảnh khắc đã
bị giặc Pháp tàn phá tan hoang. Tiền của, tài sản của nhân dân
ta bị giặc cướp phá sạch tan bọt nước. Nhà cửa xóm làng quê
hương nhà thơ bị đốt cháy, lửa khói nghi ngút nhuốm màu mây.
Hai hình ảnh so sánh tan bọt nước và nhuốm màu mây là cách
nói cụ thể của dân gian đặc tả cánh điêu tàn do giặc Pháp gây ra.
Có thể nói hai cặp câu trong phần thực và phần luận là tiếng
nói căm thù của nhà thơ lên án tội ác của giặc Pháp xâm lược.
Người đọc cám nhận một cách sâu sắc bài thơ Chạy giặc đã làm
sống dậy và hướng tới chúng ta như một bài ca yêu nước. Các nhà
thơ Việt Nam sau này đã học tập và kế thừa Nguyễn Đình Chiểu
để viết nên những vần thơ căm giận quân xâm lược:
Bỗng cuối mùa chiêm quân giặc tới,
Ngõ chùa chạy đỏ những thân cau.
(Núi đôi - Vũ Cao)
Giặc về giặc chiếm đau xương máu,
Đau cả lòng sông, đau cỏ cây.
(Quê mẹ - Tố Hữu)
Trong hơn một thế kĩ qua, có biết bao xương máu của nhân dân
đã đổ xuống vì bom đạn lũ xâm lược. Cho nên tiếng nói căm thù là
cảm xúc chủ đạo của các bài thơ yêu nước.
Trở lại hai câu kết trong bài Chạy giặc, ta xúc động trước câu
hỏi của nhà thơ:
Hôi trang dẹp loạn rày đâu vắng,
Nỡ để dân đen mắc nạn này?.
Trang dẹp loạn cũng là trang anh hùng hào kiệt. Rày đâu vắng.
hôm nay, bữa nay đi đâu mà không thấy xuất hiện? Nhà thơ vừa
trách móc quan quân triều đình hèn yếu, thất trận để giặc chiếm
đóng quê hương, vừa mong đợi người anh hùng tài giỏi ra tay đánh
giặc để cứu nước, cứu dân thoát khỏi cảnh lầm than. Câu kết chứa
đựng biết ban tình yêu thương của Nguyễn Đình Chiểu đối với nhân
dân đang quằn quại trong bom đạn giặc! Chạy giặc là bài ca yêu nước
mở đầu cho thơ văn yêu nước của dân tộc ta từ cuối thế kỉ XIX.
Bài thơ Chạy giặc được viết bằng một thứ ngôn ngữ bình dị,
dân dã đậm đặc màu sắc Nam Bộ (lũ trẻ, lơ xơ, ổ, dáo dác, tan
bọt nước, nhuốm màu mây, rày, nỡ, dân đen). Phép đối, phép đảo
ngữ, ẩn dụ so sánh là những biện pháp nghệ thuật được tác giả
vận dụng sáng tạo để viết nên những vần thơ hàm súc, biểu cảm.
Chạy giặc là bài thơ mang giá trị lịch sử to lớn. Nó ghi lại sự
kiện đau thương của đất nước ta cuối thế ki XIX. Nó là bài ca yêu
nước căm thù giặc